Prof.dr Dragan Mitić rođen je u Vraništu. Radio je kao profesor na mašinskom fakultetu. Decenijama se bavi istraživačkim radom. Najzaslužniji je za sva saznanja o Crkvi Sveta Petka u Staničenju i Belom Andjelu iz Ponišavlja koja je, kako kažu istraživanja, starija od freske Belog anđela u manastiru Mileševa.
Zahvaljujemo prof.dr Draganu Mitiću na izuzetno značajnom istraživačkom radu!

"Kako je srpski narod besprimerno, kao ni jedan drugi narod na kugli zemaljskoj, stradao braneći svoju slobodu i interese drugih, tako su stradale i njegove svetinje i svedočanastva o prošlosti. Ipak, čini se da nijedno duhovno svedočanstvo i umetničko delo nije imalo tako trnoviti put stradanja kao što su to imale freske arhanđela Gavrila, poznatijeg kao Beli Anđeo, koji pripada duhovnom korpusu Srba. Metaforički rečeno, kao što je Isus prošao svojih 600 metara Via Dolorosa, „Puta tuge“, „Puta patnje“ ili „Puta stradanja“ (od rimske tvrđave Antonije i pećinske tamnice do mesta raspeća, i današnjeg hrama Groba Gospodnjeg), tako je i Njegov nebeski glasnik arhanđeo Gavrilo prošao svoju Via Doloros u srpskoj kulturi. Arhanđeo Gavrilo, pored arhistratiga arhanđela Mihajla, je za Srbe, jedna od najznačajnijih prečki na lestvici koju čini nebeska vojska svetih anđela Gospodnjih po kojoj se Božja promisao spušta do ljudi, a uz pomoć anđela, ljudi se uzdižu ka Hristu. Arhanđeo Gavrilo se u srpskim freskopisima prikazuje najčešće u dvema kompozicijama, Blagovestima i Mironosicama na Hristovom grobu. U ovoj drugoj je imenovan kao Beli anđeo, jer jevanđelje po Marku navodi da su mironosice po ulasku u Hristovu grobnicu „videle mladića obučenog u dugu belu haljinu kako sedi zdesna“. Iz perioda od 12. do 15. veka sačuvana su svega tri dragocena svedočanstva o duhovnom viđenju Belog anđela, i to: u mileševskom manastiru, studeničkoj crkvi Sv. Nikole i staničenjskoj crkvi Sv. Nikole.
I svi Božji anđeli, posebno ova tri Bela anđela imala su trnoviti put kroz vreme njihovog postojanja. Ovaj tekst predstavlja ustvari pitanje – da li čuvanje i afirmacija naših svetski priznatih umetničkih svedočanstava treba da se zasniva samo na to da imamo Oca koji zna da, kroz odabrane ljude, stvara i da više od svega zna da podržava sve stvoreno svojom ljubavlju.
Autor ovog teksta je sklon da zastupa tezu –da nije dovoljno samo da nas lepota uči da je vidimo i duhovno opažamo uzvišenu u jedva sačuvanim freskama, već i da nešto više (od pojedinaca) učinimo da ih sačuvamo i afirmišemo.

Beli anđeo iz mileševskog manastira
Neadekvatno je reći da je freska Belog anđela iz Mileševskog manastira (zadužbine kralja Vladislava i grobne crkve Sv. Save) svetski priznata freska, jer ne samo da je 1962. g obišla zemlju, već je 1963. g. otišla i u kosmos statelitskim signalom kao jedno od najvećih dostignuća stanovnika planete Zemlje i vrhunsko dostignuće u evropskom slikarstvu.
Freska je „napisana“ (freske se ne slikaju već pišu i ne gledaju već čitaju) tokom 13. v. (1234.–36. g.). U 16. v. je prekrečena i preko nje je naslikana druga freska. Tako je Beli anđeo bio sakriven do 20. v. kada je crkva restaurirana i arhangel Gavrilo je ponovo progledao.
Najteže stradanje manastira, fresaka pa i Belog anđela se dogodilo za vreme velike seobe Srba pod patrijarhom Arsenijem III Crnojević, kada je 1688. g. zapaljen. Slede žestoke pljačke tokom austrijsko turskih ratova, pa ponovno paljenje crkve 1782. g. kada je, ostala bez krova i zapustela. Tokom 1863. g. počela je obnova.
Danas su manastir Mileševa i Beli anđeo pod zaštitom organizacije Unesko, između ostalog i zbog neprocenjive umetničke i duhovne lepote freske Belog anđela. Vladika Nikolaj Velimirović veli da je gledanje freske "ravno molitvi pa se tako nikako ne može uporediti sa posmatranjem Mona Lize Leonarda da Vinčija za koju je on „skinuo“ pogled Arhangela Gavrila.
I sada, kada se čini da je Beli anđeo mileševski na kraju svog Via Dolorosa, dolazimo do novog ataka na naša svedočanstva o kulturi iz prošlosti. U arhitekturi novog svetskog poretka (novus ordo, new order, new world, nuovo mondo...) koji se gradi na ruševinama postojećih država, uništavanju nacionalnih i etničkih kultura, identiteta i kultura naroda i etničkih grupa Belom anđelu mileševskom je zabranjen „ulazak“ na društvenu mrežu Fejsbuk jer „ta freska izaziva brojne sukobe na toj društvenoj mreži“. Drugim rečima arhangel Gavrilo u belom hitonu, poruka mira, nade i ljubavi je persona non grata jer je neprikladan sadržaj.

Beli anđeo u paraklisu Sv. Nikole studeničkomg manastira
Postoji još jedna freska Belog anđela iz sklopa kompozicije Mironosice na Hristovom grobu. Ona se nalazi u studeničkoj najstarijoj crkvi, paraklisu Sv. Nikole koja je sagrađena i živopisana početkom 13. v. Živopis je do danas očuvan samo u fragmentima. U takvom stanju su i „Mironosice na Hristovom grobu“, pa se ne može nešto posebno reći o umetničkom statusu freske, već samo o tome da je bila „pisana“ i da je postojala.

Plavi anđeo u crkvi Sv. Ahilija u Arilju
U ariljskoj crkvi Sv. Ahilija postoji freska tzv. „Plavog anđela“ koja je atribut „plavi“ dobila po boji odore u koju je arhanđeo odeven. Ona predstavlja arhangela Gavrila u kompoziciji Blagovesti, za koju se ne vezuje atribut belog anđela, jer ne predstavlja priču o vaskrsa Hrista iz jevanđelja. Prem tematici koju opisuje, freska pripada ciklusu Velikih praznika, gde spadaju i Mironosice na Hristovom grobu. Freska potiča iz 13. v. Tokom perioda robovanja pod Turcima crkva je pretvorena u konjušnicu, a u nekoliko navrata je paljena i rušena da bi početkom 1829. godine počelo njeno obnavljanje. Sada je proglašena za spomenik od izuzetnog značaja u Republici Srbiji. Većini likova svetaca su iskopane oči, ali je freska Blagovesti sa Ahangelom Gavrilom pošteđena tog skrnavljenja. Zasenjen lepotom freske, pesnik Branko Miljković joj je posvetio jednu svoju pesmu.

Kurbinovski anđeli
I u manastirskoj crkvi Sv. Nikole u Kurbinovu, na obali Prespanskog jezera, u Severno Makedoniji, koji je proglašen za spomenik kulture 1952. godine postoji veći broj kompozicija sa likom arhanđela Gavrila. Za najreprezentativniju fresku se smatra anđeo u polukaloti apside iz donjeg registra oltarskog prostora i ona se nalazi na novčanici od 50 makedonskih denara. Međutim, i ova kompozicija ne odgovara sadržaju u kome je glavni junak beli anđeo u događaju Vaskrsa. Interesantno je da je istoričar umetnosti Radivoje Ljubinković, autor prve monografija o Kurbinovu pokrenuo i istraživanja Sv. Petke u Staničenju.

Beli anđeo iz crkve Sv. Nikole u Staničenju
Na kraju postoji i Beli anđeo iz Staničenja. „Pisan“ je u prvoj polovini 14. v. na fresci Mironosice na Hristovom grobu. Ova freska sa Belim anđelom predstavlja najverovatnije, pored Mileševske, i one jako oštećene u Studenici, jedino sačuvano svedočanstvo o likovnom stvaralaštvu na ovu temu iz perioda od 12. do 15. v. istočno od Morave. Ni on nije mimoišao anđeoski Via Dolores. U nepoznatom vremenu je prekrečen. Svim sveteljima, svetim ratnicima, anđelima i članovima ktitorske porodice u najnižem, donjem, pojasu su na freskama iskopane oči. Jedino su arhanđelu Gavrilu izgrebane oči u drugom, višem, pojasu kompozicija. Crkva sa svojim markantnim položajem na starom frekventnom putu Niš- Serdika i dalje Konstantinopolju, nije mogla biti zaobiđena pa je paljena i pljačkana u više navrata. Najveće štete su pričinjene pred oslobođenje od Turaka kada su bašibozuci, krdžalije i čerkeske pljačkaške grupe poput kaznenih odreda orgijali po Ponišavlju. Najbrutalniji su bili Čerkezi koji su izvan Kosova, imali manja naselja na srpskoj zemlji jedino u Ponišavlju. Glavna im je naseobina bila u Crvenoj Reci, sa 31 familijom. Druga grupa je bila na drumu između Niša i Bele Palanke u Popovom Hanu kod Glogovca, a treća u Pirotskoj kotlini kod Begovog Mosta (Belo Polje) kao i jedna pod Belavom koja je raseljena zbog kuge. Upravo su Čerkezi iz ove dve poslednje naseobine načinile i najveće štete staničenjskom Sv. Nikoli.
Preciznih istorijskih izvora o vremenu i štetama koje su načinjene nema pa se grubo kaže da je prekrečeni staničenjski Beli anđeo tihovao pod malterom 7 vekova. Međutim i savremeno doba nije lako otvaralo vrata kroz koja je progledao Beli anđeo iz Staničenja.
Iako su detalji freskopisa otkriveni 1966. g. tek posle šest godina, 1972. g, je inicirano istraživanje. Još šest godina su trajali istraživački i konzervatorski radovi, pa je od otkrivanja freskopisa prošlo već 12 g. Trebalo je da prođe 26 godina od završetka istraživačkih radova da se pojavi odlična monografija o crkvi, ali ni tada Beli anđeo nije afirmisan. Najzad posle 60 godina od otkrivanja freskopisa zahvaljujući grupi entuzijasta istaknuta je posebna važnost freske Belog anđela sa kompozicije Mironosice na Hristovom grobu i učinjen prvi pokušaj afirmisanja njenih vrednosti.

U čemu se sastoje „posebne“ vrednosti Belog anđela iz Staničenja?
Pre svega to je jedini Beli anđeo; pored mileševskog, koji je relativno dobro očuvan tako da se može reprudokovati. Istovremeno to je jedini Beli anđeo na prostorima istočno od Morave pa sve do venca Stare planine. Na kraju istraživanje kritorske porodice pokazuju da su naručioci njegovog freskopisa dinasti koji su vladali tim područjem u periodu od XII do XV veka i da pripadaju srpskom kulturnom krugu.
Podloga za priču sadržanu na ovoj fresci nalazi se u tekstovima iz jevanđelja, a ova koja se čita u Staničenju je po Markovom jevanđelju.
Mironosice, arhanđeo Gavrilo raširenih krila i prazan Hristov grob su pozicionirani u prvom planu freske. Stvaran Hristov grob je bio pećinska prostorija iskopana u kamenom konglomeratu ljudskom rukom, sa oblikovanim postoljem na koju je položeno telo umotano u pokrov, ali je on na fresci prikazan kao prazan sarkofag pokriven rešetkom. To je isti predložak koji je korišćen i u Mileševi. Anđeo je u visokom sedećem položaju smešten na kamenu koji asocira na crveni mermer. I danas monasi pokazuju hodočasnicima taj kamen na ulazu u Hristov grob ispod kapele Kuvuklija u crkvi Hristovog groba na Golgoti.
Posmatran izdaleka anđeo se na fresci vidi u beloj odeći. Izbliza sve to izgleda drugojačije. Njegova odeća sadrži dva odevna detalja – hiton i hemation. Donji deo odeće, hiton, je oslikan sa naborima diskretne crvenomrke boje, što je boja Božje strpljive mudrosti koja ljubi i istovremeno podseća na prolivenu Hristovu krv. Hiton je širok, komotan, reklo bi se svečan, ali istovremeno i skroman i nenametljiv. Preko njega je nejahno prebačen hemation od desne podlaktice preko leđa i levog ramena da bi spreda bio spušten niz levu ruku u anđeosko krilo. Nabori hemationa su oslikani istom maslinastom bojom koja čini osnov inkarnata za lice. Maslinasta boje hemationa asocira da kroz anđela govori Duh Sveti, onaj koji daje život, ali i na masline iz Getsimanskog vrta ispod kojih se Hrist najčešće molio i propovedao svojim sledbenicima.
Iza mironosica i skupine stražara vidi se nešto poput planine, poput stenovitog uzvišenja na čijem se vrhu uzdižu građevine sabijene u gustu celinu sa čije čeone strane se skoro vertikalno spuštaju stenovite litice. Struktura poput planine priča o tišini u kojoj eterični anđeo govori istorijske biblijske reči „zašto tražite živog među mrtvima“. Pozadina je istovremeno i mistična i struktura koja pleni.
Lice anđela, ni muško ni žensko, ni dečje ni mladićko, upravo govori da su anđeli kao božja stvorenja kompletna bića koja nemaju potrebu za komplementarnošću kao čovek, pa u njemu nema razlike koja se može videti između muškarca i žene. Istovremeno blagost, što bi rekli monasi krotkost, izraza lica govori o anđeoskoj brizi za čoveka – božju tvorevinu. Izraz lica govori o punoj, savršenoj nežnoj i blagoj ljubavi, istovremeno i snažnoj i krotkoj.
A krila, krila Belog anđela iz Staničenja su jedinstvena i za sada im nema paralele. Na ni jednoj fresci arhanđela Gavrila, koje su navedene kao reprezentativne u ovom tekstu ne postoji analogija za uporednu analizu sa ovakvim prikazom anđeoskih krila, niti odgovarajuća komparacija. Postoji sloboda da se uporedi doživljaj krila anđela iz crkve Sv. Nikole u Staničenju sa svetlošću kojom se gospod javio Mojsiju na gori Tavor. Mogu da se dožive i kao paperjasta, skoro prozračna sa jedva naglašenim konturama i po tome su krila jedinstvena i za sada nepoznata na drugom mestu u srpskom freskoslikarstvu.
Sve u svemu, staničenjski Beli anđeo pleni svojom jednostavnom postavkom, pedantnom obradom i originalnim koloritom sa malom paletom boja, ali toplog tonaliteta, u kome dominira primena i odnos zeleno maslinaste, crvene i bele boje. Zato je zaslužio, pošto je prošao svoj sedmovekovni put tihovanja, da se o njemu afirmativno progovori.

Kod Srba život nikad nije bio punovredan bez duhovne veza sa Bogovima i kosmičkim silama. A u toj duhovnoj vezi oduvek su neminovno prisutni duhovni vitezovi, „zemaljski anđeli i nebeski ljudi“, koji uspostavljaju sveti savez sa nebeskim anđelima čiji će se trag videti na zemlji. Nema sumnje, taj trag na zemlji su freske Belog Anđela, najvećih dostignuća stanovnika planete Zemlje i vrhunsko dostignuće u evropskom slikarstvu.
Ako se zna da nec vero terrae ferre omne omnia passant (ne može sa svake zemlje iznići visoko rastinje) onda tvorci i vlasnici nečega što predstavlja Zemlju pred vasionom imaju razloga da budu zadovoljni. Sa druge strane, vlasnici i tvorci, mi Srbi povedeni floskulom da nema ničeg čovečnijeg u čoveku, od njegove potrebe da povezuje prošlost sa sadašnjošću, nastojaćemo da tragamo za lepotama u našim svedočanstvima iz miniluh vremena. Nadajući se u tačnost Hristovih reči iz Tominog jevanđelja: „znaj, ono što ti je pred očima i ono što je skriveno, sve će biti otkriveno“ i da će „istina niknuti iz zemlje i pravda će s neba priniknuti“ (Ps 85: 11) ne preostaje nam nego da i dalje istražujemo. Ali da li je to dovoljno? Da li svo to istraživanje može da se svede na entuzijazam pojedinaca, i da li treba da ima i institucionalnu podršku?"

NE VEDE, BOG VEST (Ne znam, Bog zna), što reče despot Stevan Lazarević.

U Beloj Palanci
26.08. 2024. Prof. Mitić dr Dragan